ديدگاه اسلام درباره ماهيت روح و امكان تناسخ آن چيست؟

ماهيت روح‏
يك. روح موجودى «امرى» است اسراء (17)، آيه 85.؛ اما عالم امر چه خصوصيتى دارد كه روح آن خصايص را دارا است؟ براساس آيات قرآن: «امر» همان كلمه ايجادى خداوند يا فعل خاص او است كه اسباب امكانى در آن راه ندارد و موجوداتى كه محتاج خصوصيات قابلى نيستند، از آن جهت كه تمام حقيقت وجوديشان، مستند به فاعل و ايجاد كننده آنها است، «موجودات» امرى ناميده مى‏شوند. يس (36)، آيه 82. در آيه ديگرى قمر (54)، آيه 50.، خداوند امر خود را به «چشم برهم‏زدن» تشبيه‏مى‏كند و اين بدان معنااست كه امر الهى، هيچ‏گونه زمان بردار نيست. به هر روى براساس اين آيه، موجوداتى كه تنها به امر الهى وابسته‏اند و هيچ‏گونه استنادى به اسباب امكانى ندارند، موجوداتى بيرون از افق زمان و مكان‏اند و وجود آنها دفعى است؛ نه تدريجى. چون روح از موجودات امرى است، داراى اين خصايص است و از آنجا كه روح از عالم امر؛ يعنى، موجودى مصون از تدريج و تغيير و بيرون از سيطره زمان و مكان است، مى‏توان تجرد روح را براساس آيات قرآن استنباط كرد. محمدتقى مصباح‏يزدى، معارف قرآن، ج 1-3، صص 355 - 354.
دو. روح منسوب به حضرت حق است. مريم (19)، آيه 17؛ مجادله (58)، آيه 22.
سه. روح، ملازم ملائكه است. قدر (97)، آيه 4؛ معارج (70)، آيه 4؛ نبأ (78)، آيه 38؛ نحل (16)، آيه 2.
چهار. روح از قدس و طهارت خاصى برخوردار است بقره (2)، آيه 87؛ مائده (5)، آيه 110.. درباره‏اين خصايص نگا: مقالات، ج‏1، صص 28-64 ونيز همو، انسان يا خلافت‏اللهى.
با توجّه به خصايصى كه قرآن براى روح مى‏شمارد، روشن است كه اصل آن را به عنوان حقيقتى مستقل از بدن جسمانى، قبول دارد. در عين حال براى اطلاع بيشتر به آيات قرآن مراجعه فرموده ودر آنها تدبر كنيد؛ آياتى كه به وضوح به وجود روح اذعان كرده است. سجده(32)، آيات‏9-11؛ حجر(15)، آيه 29؛ مؤمنون(23)، آيه 14؛ زمر(39)، آيه 42 و ... .

تناسخ روح‏
تناسخ دو قسم است:

يك. تناسخ مُلكى‏؛
به اين معنا كه نفس آدمى، با رها كردن بدن مادى خود به بدن مادى ديگرى وارد شود.

دو. تناسخ ملكوتى‏؛
به اين معنا كه نفس با عقايد، انديشه‏ها، نيت‏ها، گفتارها و كردارهاى خود، بدنى مثالى متناسب با عالم برزخ و بدنى قيامتى متناسب با عالم قيامت ساخته و به صورت آن مجسم مى‏شود. به بيان ديگر انسان، با عقايد وافعالى كه در دنيا مرتكب شده است، براى خويش بدنى در برزخ و بدنى در قيامت مى‏سازد كه نفس او به آن تعلق گرفته و پس از رهايى و مفارقت از بدن مادى، با آن بدن‏ها تركيب مى‏يابد. بنا به اعتقاد ما «تناسخ ملكوتى» امرى صحيح بوده؛ ولى «تناسخ مُلكى» باطل است.
تناسخ مُلكى - به معناى اصطلاحى - عبارت‏است از اين كه روح انسان، پس از مرگ به بدن انسان و يا موجودى ديگر در همين دنيا منتقل شود. حال مفارقت روح از بدن اول و اتحاد آن با دوم، از دو حال خارج نيست:
1. همه كمالات خود را - كه در بدن اول به دست آورده - از دست بدهد و سپس به بدن جديد منتقل شود.
2. با همه كمالات خود، به بدن جديد منتقل بشود.
حالت اول با دو مشكل مواجه است:
يكم. اين خلاف مقتضاى حركت است. حركت همواره از قوه و استعدادِ شدن، به سوى فعليت و شدن است. محال است كه وقتى موجودى، از حالت قوه به فعليت رسيد، دوباره به حالت قوه بازگردد؛ مثلاً يك دانه گندم، وقتى در شرايط مناسب قرار گيرد، قابليت‏هاى او به فعليت مى‏رسد. آرام شكافته مى‏شود و مى‏رويد، رشد مى‏كند، سنبل مى‏دهد و دانه‏هاى جديدى ايجاد مى‏كند. اما هرگز ممكن نيست اين فعليت‏هاى به دست آمده را از دست بدهد و دوباره به همان دانه اول تبديل شود. روح انسان نيز چنين است و محال است كه فعليت‏هاى خود را از دست بدهد.
دوم. قائلان به تناسخ، آن را راهى براى ادامه تكامل ارواح متوسط مى‏دانند. به فرض كه حالت اول محال نباشد، با دو مشكل مواجه است: 1. از دست دادن كمالات گذشته خلاف تكامل است، 2. كمالات به دست آمده در بدن جديد، ادامه كمالات گذشته محسوب نمى‏شود و باز تكامل صدق نمى‏كند.
حالت دوم نيز محال است؛ زيرا وقتى روح در بدن اول خود، از دوران جنينى قرار مى‏گيرد، همگام با رشد مادى بدن، مراحل كمال خود را طى مى‏كند. براى اين كه روح بتواند به مراتب كمال خود دست يابد، بدن مادى او نيز بايد مراحل كمال را طى كند. روح نمى‏تواند بدون كمال بدن، همه كمالات خود را تحصيل كند؛ مثلاً روح يك نوزاد، نمى‏تواند بدون رشد سلول‏هاى مغزى، به تحصيل علوم و تفكّر دست يابد. بدن مادى يك نوزاد، به طور طبيعى، تحمّل اين نوع از كمال روح را ندارد.
حال روحى كه قبلاً در يك بدن مادى، مراحلى از اين كمالات را تحصيل كرده باشد، اگر بخواهد دوباره با همان كمالات، در يك بدن جنينى ديگرى - آن گونه كه قائلين به تناسخ مى‏گويند - قرار گيرد و با آن متحد شود، بدن جديد تحمّل كمالات او را نخواهد داشت و نمى‏تواند با آن متحد شود.
از مجموع بطلان اين دو حالت، نتيجه مى‏گيريم كه وقتى روح از بدن مادى خود مفارق شد، نمى‏تواند بار ديگر در يك بدن جنينى ديگر، قرار گيرد و با آن متحد شود.
آرى روح، پس از مفارقت از بدن مادى، حيات خود را با «بدن برزخى»، در عالم برزخ ادامه مى‏دهد. بدن برزخى، بدنى است كه متناسب با حيات عالم برزخ است و متناسب با كمالات و فعليت‏هايى است كه روح در دوران حيات دنيوى خود، با اعتقادات، نيات، گفتار و رفتار اختيارى خود، كسب كرده است.
روح در قيامت كبرى، پس از مفارقت از آن بدن برزخى، حيات خود را با «بدن قيامتى» ادامه مى‏دهد. بدن قيامتى، بدنى متناسب با حيات اخروى است كه بر اساس همه كمالات و تحولاتى است كه روح تا آن لحظه، به دست آورده است.
تحول روح از بدن مادى به بدن برزخى و از بدن برزخى به بدن قيامتى را «تناسخ ملكوتى» مى‏گويند و از ديدگاه اسلام پذيرفته و مقبول است.

مخالفت اسلام با تناسخ مُلكى‏
قرآن كريم تصريح مى‏كند كه انسان پس از مرگ، ديگر به اين دنيا باز نمى‏گردد: (حتى اذا جاء احدكم الموت قال رب ارجعون لعلى اعمل صالحاً فيما تركت كلّا انها كلمه هو قائلها و من ورائهم برزخ الى يوم يبعثون)؛ «تا زمانى كه مرگ هر يك فرا رسد، در آن حال آگاه و نادم شده گويد: بارالها! مرا به دنيا بازگردان تا شايد به تدارك گذشته عملى صالح به جاى آورم. به او گفته مى‏شود كه هرگز نخواهد شد و اين كلمه‏اى است كه او از روى حسرت مى‏گويد و از عقب آنها عالم برزخ است تا روزى كه برانگيخته شوند». مؤمنون (23)، آيه 99 و 100. از اين آيه استفاده مى‏شود كه انسان پس از مرگ، ديگر به اين دنيا باز نمى‏گردد.
در پايان تذكر مى‏دهيم كه مسأله تناسخ ملكى، نبايد با دو مسأله ديگر مسخ و رجعت - كه ماهيتشان با تناسخ متفاوت و در اسلام پذيرفته شده است - خلط گردد.
 منبع:http://rss.nahad.ir/QAForm.aspx?ID=2498